Idea utworzenia księgoznawczego towarzystwa naukowego o zasięgu ogólnokrajowym narodziła się pod koniec lat 70. XX w. Warunki do jej realizacji zaistniały jednak dopiero dekadę później. Zebranie założycielskie PTB odbyło się w Warszawie 7 grudnia 1988 r. Status członków-założycieli mają 74 osoby, rekrutujące się ze środowisk zawodowo związanych z książką: spośród pracowników bibliotek naukowych, uniwersyteckich instytutów bibliotekoznawczych, wydawców i księgarzy.
Polskie Towarzystwo Bibliologiczne zostało zarejestrowane 1 sierpnia 1989 r., a 8 listopada odbyło się w Bibliotece Narodowej pierwsze zebranie delegatów, na którym dokonano wyboru Zarządu Głównego. Prezesem została Barbara Bieńkowska, wiceprezesami – Andrzej Mężyński i Krzysztof Migoń, sekretarzem – Hanna Łaskarzewska, a skarbnikiem – Hanna Bojczuk. W tym składzie prezydium Zarządu działało przez trzy kolejne kadencje. Zmiany władz dokonano dopiero na Walnym Zgromadzeniu Delegatów 6 listopada 2003 r. Na prezesa wybrano Janusza Kosteckiego, wiceprezesami pozostali Andrzej Mężyński i Krzysztof Migoń, sekretarzem została Agnieszka Paja, natomiast skarbnikiem – Anna Karczewska. Barbarze Bieńkowskiej nadano tytuł honorowego prezesa PTB.
Kolejno powstawały oddziały terenowe Towarzystwa: Warszawski i Wrocławski (w 1989 r.), Łódzki (stracił samodzielność w 1994 r., a jego członkowie należą obecnie do Oddziału Warszawskiego), Lubelski (rozwiązany 6 listopada 2003 r.), Krakowski (w 1990 r.) i Katowicki (w 1993 r.). Pracami oddziałów kierują obecnie: Julian Fercz (Wrocław), Maria Kocójowa (Kraków), Leonard Ogierman (Katowice) i Jacek Puchalski (Warszawa).
Statut PTB został zatwierdzony najpierw w 1989 r., a ponownie – po zmianach – w 2001 r. Towarzystwo ma zasięg ogólnokrajowy, liczba jego członków waha się w granicach 190-250 osób. Statut członka korespondenta (przewidziany dla cudzoziemców) przyznano jednej osobie (ze Szwecji), godność członka honorowego także jednej (w 1998 r. nadano ją ówczesnemu burmistrzowi Cieszyna, dr. Janowi Olbrychtowi).
Siedzibą Zarządu Głównego stała się Biblioteka Narodowa. Źródłem finansowania Towarzystwa są składki członkowskie oraz dotacje celowe na programy badawcze, konferencje naukowe, publikacje i wystawy.
Do najważniejszych zadań PTB należy:
-
prowadzenie działalności naukowo-badawczej i wydawniczej w zakresie księgoznawstwa;
-
organizowanie (samodzielne lub we współpracy z innymi instytucjami) konwersatoriów i konferencji na najważniejsze tematy związane z sytuacją książki w Polsce;
-
uzgadnianie i formułowanie stanowisk fachowców wobec tych problemów;
-
opracowywanie ekspertyz;
-
podnoszenie poziomu wiedzy, etyki i kwalifikacji zawodowych członków, a także oddziaływanie w tym kierunku na całe środowisko pracowników książki;
-
współdziałanie z właściwymi władzami, instytucjami, komitetami, towarzystwami naukowymi oraz organizacjami krajowymi i zagranicznymi w dziedzinach objętych działalnością PTB.
Głównym tematem, który podjęto zaraz po utworzeniu Towarzystwa, były losy zbiorów przejętych i przemieszczonych w wyniku działań wojennych i późniejszych zmian granic. Problemowi temu poświęcono dwa fora dyskusyjne (w kwietniu i maju 1990 r.). Wypracowano wówczas i przyjęto dwa ważkie dokumenty: Stanowisko Polskiego Towarzystwa Bibliologicznego w sprawie swobodnego dostępu do informacji i zbiorów przemieszczonych oraz przejętych oraz Program działań w zakresie informacji o zbiorach przemieszczonych i przejętych. Do jego realizacji – w wyniku starań PTB – utworzono w Bibliotece Narodowej w 1990 r. Pracownię Dokumentacji Księgozbiorów Historycznych, którą nieprzerwanie kieruje Hanna Łaskarzewska.
Od początku zwracano też uwagę na konieczność odtworzenia i napisania na nowo rzetelnych dziejów polskiego bibliotekarstwa lat powojennych, prezentowanych w dotychczasowej historiografii w sposób niejednokrotnie zafałszowany i przemilczający niewygodne fakty i zdarzenia. Ślad po dyskusji na ten temat, prowadzonej na konwersatorium PTB, pozostał jednak tylko w artykule Andrzeja Mężyńskiego: Bibliotekarstwo polskie w latach 1948-1956. Kłopoty historyków („Poradnik Bibliotekarza” 1990 nr 1/3).
W 1992 r. Towarzystwo włączyło do swych prac badawczych kolejny temat – dokumentację strat polskich bibliotek w czasie II wojny światowej. Program ten jest realizowany wespół z Biurem Pełnomocnika Rządu do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą (obecnie Departament Dziedzictwa Narodowego) Ministerstwa Kultury do dziś. Efektem tych prac jest seria informatorów o stratach bibliotek i księgozbiorów domowych w latach 1939-1945 na ziemiach polskich w granicach z 1939 r. i 1945 r., opublikowanych przez Biuro Pełnomocnika. Są to: Straty bibliotek w czasie II wojny światowej w granicach Polski z 1945 roku. Wstępny raport o stanie wiedzy. Warszawa 1994; B. Bieńkowska: Straty bibliotek polskich w czasie II wojny światowej. Warszawa 1994; – Losses of Polish libraries World War II. Warsaw 1994; A. Mężyński: Kommando Paulsen, październik-grudzień 1939 r. Warszawa 1994; Biblioteki na wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej. Informator. Poznań 1998; Informator o stratach bibliotek i księgozbiorów domowych na terytoriach polskich okupowanych w latach 1939-1945 (bez ziem wschodnich). Poznań 2000. Poza tym w przygotowaniu jest informator o bibliotekach polskich poza krajem w latach 1938-1948. Dzięki dotacji Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej ukazał się ostatnio wybór dokumentów źródłowych o losach bibliotek naukowych w Generalnym Gubernatorstwie w latach II wojny światowej.
W ciągu minionych lat PTB zorganizowało samodzielnie lub wespół z innymi instytucjami ponad 10 ogólnokrajowych bądź międzynarodowych konferencji i spotkań (poświadczonych najczęściej publikacjami). Najważniejsze z nich to: Cieszyńskie księgozbiory historyczne (1991); Dokumentacja księgozbiorów historycznych. Współpraca krajowa i międzynarodowa; Zabezpieczenie i wykorzystanie księgozbiorów instytucji likwidowanych i reorganizowanych (obie w 1993 r.); Możliwości współpracy międzynarodowej w zakresie bibliologii, Skutki II wojny światowej dla bibliotek polskich (obie w 1994 r.), Bibliotekarskie kontakty polsko-niemieckie – wczoraj i dziś (1996); Z problemów ochrony europejskiego i narodowego dziedzictwa piśmienniczego, Ks. Leopold Jan Szersznik znany i nieznany (obie w 1997 r.); Wiedza o książce w nauce i dydaktyce (1999); Książka przyszłością kultury? (2001); Współczesna sztuka książki (2002). Ponadto w l. 1991-1995 Oddział Warszawski PTB zorganizował blisko 30 ogólnokrajowych konwersatoriów naukowych; podobne spotkania i konferencje odbywały się w pozostałych ośrodkach.
Członkowie PTB opracowali również – na zamówienie resortu kultury oraz bibliotek naukowych dysponujących cennymi zbiorami naukowymi – kilka ekspertyz, a także uczestniczyli (jako eksperci) w pracach Polsko-Ukraińskiej Komisji Międzynarodowej ds. ochrony i zwrotu dóbr kultury utraconych i bezprawnie przemieszczonych podczas II wojny światowej (B. Bieńkowska, H. Łaskarzewska) oraz zespole ekspertów rządowej komisji polsko-niemieckiej do spraw zbiorów przyjętych i przemieszczonych (A. Mężyński). Wielokrotnie Towarzystwo formułowało swe opinie na temat współczesnych problemów bibliotekarstwa polskiego (np. likwidowania bibliotek na początku lat 90.), a także zwrotów właścicielom zbiorów przejętych przez państwo po II wojnie światowej.
Polskie Towarzystwo Bibliologiczne aktywnie uczestniczyło też w powołaniu nowej placówki bibliotecznej – Książnicy Cieszyńskiej, która po trzech latach starań i przygotowań powstała 1 stycznia 1994 r. w wyniku usamodzielnienia się Oddziału Zabytkowego Miejskiej Biblioteki Publicznej. Przez dwie kadencje przewodniczącą Rady Programowej Książnicy była Barbara Bieńkowska, a następnie funkcję tę pełnił inny członek Towarzystwa – Jan Pirożyński.
W latach 1993 i 1994 r. PTB współorganizowało Letnie Szkoły Bibliotekoznawstwa w Cieszynie dla studentów, a w 1995 r. – warsztaty na temat ochrony zbiorów zabytkowych w regionie (1995).
W 1998 r. Towarzystwo było jednym z patronów i współfinansowało wystawę „Corona urbis et orbis”, otwartą w BN z okazji 250. rocznicy założenia Biblioteki Załuskich. W latach 2000-2001 współuczestniczyło w organizacji imprez w Warszawie pod hasłem „Szał czytania”, promujących m.in. współczesny rynek książki w Polsce. Natomiast w 2001 r. zorganizowano konkurs dla warszawskich szkół średnich nt. wiedzy o książce.
ZG PTB, a także oddziały Towarzystwa organizują imprezy integrujące środowisko i swych członków: wycieczki do bibliotek, spotkania z liderami krajowego bibliotekarstwa i księgoznawczych ośrodków naukowych.
Od 1990 r. PTB wydaje nieregularny biuletyn pn. „Nowiny Polskiego Towarzystwa Bibliologicznego”, rozprowadzany głównie wśród członków PTB.
Polskie Towarzystwo Bibliologiczne 